Stríðir bann við umskurði barna gegn trúfrelsi foreldra?

Í umræð­unni um umskurð drengja und­an­farnar vikur hefur þeirri stað­hæf­ingu nokkrum sinnum verið varpað fram að bann við umskurði ómálga drengja í nafni trú­ar­bragða stríði gegn mann­rétt­indum for­eldra barns­ins, nánar til­tekið trú­frelsi þeirra.

Í við­tali við DV kvað fram­kvæmda­stjóri Stofn­unar múslima á Íslandi umskurð drengja heyra til réttar fólks sem múslima. Verða orð hans ekki skilin öðru­vísi en svo að þar eigi hann við frelsi múslima til þess að iðka sína trú, þ.e. þeirra trú­frelsi. Benti hann á að umskurður sé ekki nokkuð sem sé bundið við Ísland, heldur tíðk­ist hann á meðal múslima um allan heim og hafi við­geng­ist í þús­undir ára.

Sam­kvæmt erlendum frétta­miðlum hafa rabbínar í Evr­ópu kallað eftir alþjóð­legum þrýst­ingi til þess að koma í veg fyrir að frum­varpið verði að lögum og tryggja með því trú­frelsi. Þá hefur for­seti sam­taka bisk­upa innan Evr­ópu­sam­bands­ins lýst því yfir að lög er banni umskurð barna feli í sér mikla ógn við trú­frelsi í Evr­ópu.

Sú spurn­ing hefur einnig komið upp í umræð­unni hvort umskurður brjóti á mann­rétt­indum barns­ins, en þeirri spurn­ingu verður látið ósvarað að sinni og ein­ungis leit­ast við að svara spurn­ing­unni um það hvort bann við umskurði á börn­um, á borð við það sem lagt er til í að frum­varpi því sem nú liggur fyrir Alþingi, myndi brjóta gegn rétt­indum for­eldranna, þ.e. trú­frelsi þeirra.

Í stuttu máli má telja það ljóst frá lög­fræði­legu sjón­ar­horni að bann við umskurði barna stríðir ekki gegn trú­frelsi for­eldranna, fyrst og fremst þar sem heim­ilt er að tak­marka trú­frelsi ein­stak­linga vegna rétt­inda og frelsis ann­arra.

Þó hug­tak­inu trú­frelsi sé iðu­lega fleygt bæði í almennri umræðu og lög­fræði­legri, er oft á tíðum ekki fylli­lega ljóst hvað nákvæm­lega er átt við með orð­inu og hvað í því felst. Hið svo­kall­aða hugs­ana-, skoð­ana- og trú­frelsi er á meðal grund­vall­ar­mann­rétt­inda sem tryggð eru í stjórn­ar­skránni. Ákvæði um trú­frelsi er einnig að finna í alþjóð­legum samn­ingum á borð við Mann­rétt­inda­sátt­mála Evr­ópu og í alþjóða­samn­ingi um borg­ara­leg og stjórn­mála­leg rétt­indi.

Í 1. mgr. 9. gr. Mann­rétt­inda­sátt­mál­ans segir að sér­hver maður eigi rétt á að vera frjáls hugs­ana sinna, sam­visku og trú­ar. Í þessu felst frelsi manna til að breyta um trú eða sann­fær­ingu svo og til að rækja trú sína eða sann­fær­ingu, svo sem með guðs­þjón­ustu, boð­un, breytni og helgi­haldi.

Sam­kvæmt 63. gr. stjórn­ar­skrár­innar eiga allir rétt á að stofna trú­fé­lög og iðka trú sína í sam­ræmi við sann­fær­ingu hvers og eins. Þó má ekki kenna eða fremja neitt sem er gagn­stætt góðu sið­ferði eða alls­herj­ar­reglu. Í 64. gr. stjórn­ar­skrár­innar er svo áréttað að eng­inn megi neins í missa af borg­ara­legum og þjóð­legum rétt­indum vegna trú­ar­bragða sinna, né heldur má nokkur skor­ast undan almennri þegn­skyldu á grund­velli trú­ar­bragða. Í sömu grein kemur fram að öllum sé jafn­framt frjálst að standa utan trú­fé­laga. Þá er bann við mis­munun á grund­velli trú­ar­bragða lög­fest í 14. gr. Mann­rétt­inda­sátt­mál­ans auk 65. gr. stjórn­ar­skrár­inn­ar.

Þó fólk hafi rétt til þess bæði að hafa sína trú og iðka, þarf inn­grip í þann rétt ekki að þýða að brotið sé á trú­frelsi þess. Trú­frelsið er því ekki án tak­markana, en það skal þó ein­ungis tak­markað með lögum og aðeins ef nauð­syn ber til í lýð­ræð­is­legu þjóð­fé­lagi vegna almanna­heilla, til verndar alls­herj­ar­reglu, heilsu manna eða sið­gæði, eða rétti og frelsi ann­arra.

Árið 1981 sam­þykkti alls­herj­ar­þing Sam­ein­uðu þjóð­anna yfir­lýs­ingu um útrým­ingu alls umburð­ar­leysis vegna trúar. Í 5. gr. yfir­lýs­ing­ar­innar er fjallað sér­stak­lega um rétt for­ráða­manna barns til þess að skipu­leggja líf barns­ins í sam­ræmi við eigin trú og sann­fær­ingu um sið­ferði­lega kenn­ingu. Kveðið er á um rétt barns­ins til fræðslu í sam­ræmi við óskir for­eldra sinna, en þó tekið fram að börn skuli ekki þvinguð til þess að þiggja slíka fræðslu gegn vilja sín­um, og skal grund­vall­ar­reglan um það sem barn­inu er fyrir bestu höfð þar að leið­ar­ljósi. Í loka­máls­grein ákvæð­is­ins er sér­stak­lega tekið fram að iðkun trúar þeirrar sem barnið er alið upp í megi ekki valda skaða á lík­am­legu eða and­legu heil­brigði barns­ins eða hamla fullum þroska þess, og er þar aftur vísað til þess að slíkar tak­mark­anir skuli vera sam­kvæmt lögum og ein­ungis ef nauð­syn ber til í lýð­ræð­is­legu þjóð­fé­lagi.

Spurn­ingin um það hvort umskurður ung­barna eða bann við honum stand­ist ákvæði Mann­rétt­inda­sátt­mál­ans eða ekki hefur ekki komið til kasta dóm­stóls­ins enn sem komið er. Þó veita ummæli dóm­stóls­ins í nokkrum öðrum dómum ákveðnar vís­bend­ingar um afstöðu dóm­stóls­ins í þessum efn­um.

Í dómi sínum í máli Osmanoğlu og Kocabaş gegn Sviss komst Mann­rétt­inda­dóm­stóll­inn að þeirri nið­ur­stöðu að laga­skylda barna til þess að sækja sund­kennslu bryti ekki gegn trú­frelsi for­eldra barn­anna. Kvað dóm­stóll­inn að um inn­grip í trú­frelsi þeirra væri að ræða, ekki síst rétt þeirra til þess að ala börn sín upp í sinni trú. Hins vegar taldi dóm­stóll­inn inn­gripið eiga sér stoð í lögum og stefna að lög­mætu mark­miði, þ.e. aðlögun barna með ólíkan menn­ing­ar­legan bak­grunn, kennslu í sam­ræmi við kennslu­skrá, virð­ingu fyrir skyldu­námi og jafn­rétti kynj­anna. Taldi dóm­stóll­inn þessi mark­mið njóta verndar sem „frelsi og rétt­indi ann­arra“ í skiln­ingi 2. mgr. 9. gr. Mann­rétt­inda­sátt­mál­ans.

Þó ekki verði tekin afstaða til þess hér hvort líkur séu á að Mann­rétt­inda­dóm­stóll­inn myndi telja umskurð unga­barns brjóta gegn grund­vall­ar­rétt­indum barns­ins er ljóst að dóm­stóll­inn álítur umskurð geta ógnað heil­brigði ein­stak­lings, ef marka má orð dóm­stóls­ins í máli Votta Jehóva í Moskvu gegn Rúss­landi. Þó umskurður hafi ekki verið til sér­stakrar umfjöll­unar í mál­inu tekur dóm­stóll­inn fram í nið­ur­stöðu sinni að sú almenna afstaða Votta Jehóva að þiggja ekki blóð­gjafir verði ekki talin ógna heil­brigði fylgj­enda, ólíkt ýmsum siðum og venjum ann­arra trú­ar­bragða, og nefnir dóm­stóll­inn þar sem dæmi sér­stak­lega langar föstur rétt­trún­að­ar­kirkj­unnar og umskurð barna í gyð­ing­dómi og íslam. Þá nefnir dóm­stóll­inn það sér­stak­lega að í til­viki barna geti læknar í Rúss­landi leitað dóms­úr­skurðar til þess að gefa barni blóð þrátt fyrir and­mæli for­eldra af trúar­á­stæð­um, gef­andi í skyn að slík úrræði yrðu talin sam­ræm­ast ákvæðum Mann­rétt­inda­sátt­mál­ans.

Af öllu því sem hér hefur verið rakið má telja það ljóst að bann við umskurði barna stríðir ekki gegn trú­frelsi for­eldr­anna. Án þess að afstaða sé tekin til lík­legrar nið­ur­stöðu Mann­rétt­inda­dóm­stóls­ins eða ann­arra dóm­stóla varð­andi það hvort umskurður fæli í sér brot á grund­vall­ar­rétt­indum hins ómálga barns, þ.e. mann­rétt­indum þess, verður að telja nokkuð öruggt að réttur barns­ins til lík­am­legrar frið­helgi, auk réttar barns til þess að taka ekki við kenni­setn­ingum trú­ar­bragða for­eldra sinna gegn eigin mót­mæl­um, yrði talið til „rétt­inda og frelsis ann­arra“ í skiln­ingi 2. mgr. 9. gr. Mann­rétt­inda­sátt­mála Evr­ópu og sam­bæri­legra ákvæða ann­arra laga og alþjóða­samn­inga.

Höf­undur er dokt­or­snemi í mann­rétt­indum við háskól­ann í Strass­borg.